Перевод трудных фраз из комедии Н.В.Гоголя "Ревизор"
(перевод Л.Заменгофа) (1)
комментарии Mevo

Заменгофов перевод гоголевского "Ревизора" в своё время для молодого
эсперанто был большим событием. Несмотря на то, что с тех пор эсперанто
намного обогатился и развился, а сам перевод (лично на мой взгляд) не
полностью свободен от русизмов и небольших неточностей, заменгофов труд и
сегодня многому может нас научить. Как говорится, плох тот эсперантист, что
не хочет стать Заменгофом...

ревизор - revizoro (можно и reviziisto)
городничий - urbestro
смотритель училищ - inspektoro de lernejoj
попечитель богоугодных заведений - kuratoro de kadukulejoj
почтмейстер - poshtestro (можно и poshtejestro)
городские помещики - urbaj bienhavantoj
чиновник - oficisto
уездный лекарь - distrikta kuracisto
отставные чиновники, почётные лица в городе - eksoficistoj, eminentaj
personoj en la urbo

частный пристав - Заменгоф перевёл как kvartalestro, что, на мой взгляд,
означает "квартальный" (то есть, полицеский, ведающий кварталом). Частный
пристав - это начальник полицейского участка в городе, то есть,
policejestro.
слесарша - seruristedzino
жена унтер-офицера - edzino de suboficiro
Ревизор из петербурга, инкогнито. И ещё с секретным предписаньем - Revizoro
el Peterburgo, inkognite; kaj ankorau kun sekreta ordono

Вот те на! - Jen vi havas!
Вот не было заботы так подай! - Jen zorgoj mankis - nun ricevu!
Право, этаких я никогда не видывал: чёрные, неестественной величины - Kredu
al mi, tielajn mi neniam vidis: nigraj, de nenatura grandeco!

Любезный друг, кум и благодетель - Kara amiko, baptano kaj bonfaranto!
Так как я знаю, что за тобою, как за всяким, водятся грешки , потому что ты
человек умный и не любишь пропускать того, что плывёт в руки - Char mi
scias, ke vi, kiel chiu, estas ne tute sen peketoj, char vi estas homo sagha
kaj vi ne amas preterlasi tion, kio naghas al la manoj...

Так вот какое обстоятельство - Sekve jen vidu, kia cirkonstanco!
Да, обстоятельство такое... необыкновенно, просто необыкновенно. Что-нибудь
недаром. - Jes cirkonstanco eksterordinara, tute eksterordinara. Certe ghi
estas ne sen kauzo.

Так уж, видно, судьба. - Certe jam tia estas nia sorto!
Я думаю, что здесь тонкая и больше политическая причина - Mi opinias, ke tie
chi estas kauzo delikata kaj pli politika.

вести войну - fari militon
министерия-то, вот видите, и подослала чиновника, чтобы узнать, нет ли где
измены - la ministraro tial, jen vidu, sendis sekrete oficiston, por sciigi,
chu ne ekzistas ie perfido

Эк куда хватили! - Eh kien vi ensaltis!
Что он, пограничный что ли? Да отсюда хоть три года скачи, ни до какого
государства не доедешь. - Chu ghi estas urbo apudlima, he? De chi tie vi ja
povas ech tri jarojn rajdi, vi al nenia regno alrajdos.

Начальство имеет тонкие виды: даром, что далеко, а оно себе мотает на ус. -
La estraro havas konsiderojn subtilajn: malgrau ke estas malproksime, ghi
tamen notas al si en la cerbo.

Мотает, или не мотает, а я вас, господа, предуведомил - Notas au ne notas,
sed mi vin, sinjoroj, avertis

По своей части я кое-какие распоряженья сделал, советую и вам - En mia parto
mi kelkajn disponojn jam faris, mi konsilas ankau al vi
(на наш взгляд -
русизм;
disponi - это "располагать" в смысле "иметь в наличии", то есть
dispono как "распоряжение" есть способность свободно использовать то, чем
обладаешь; лучше сказать просто
ordono, komando)
Без сомнения, проезжающий чиновник захотет осмотреть подведомственные вам
богоугодные заведения - Sendube la traveturanta oficisto volos antau chio
chirkaurigardi la kadukulejojn, kiuj estas sub via estreco

Сделайте так, чтобы всё было прилично - колпаки были бы чистые, а больные не
походили бы на кузнецов, как обыкновенно они ходят по-домашнему - Faru
tiamaniere, ke chio estu konvena: ke la noktaj chapoj estu puraj kaj la
malsanuloj ne similu forghistojn en la senghenaj chiutagaj vestoj.

Ну, это ещё ничего. Колпаки, пожалуй, можно надеть и чистые - Nu, chi tio ne
estas ankorau gravajho. Chapojn, se estas necese, oni povas doni al ili ech
purajn.

Над каждой кроватью надписать по-латыни или на другом каком языке... это уж
по вашей части, Христиан Иванович, - всякую болезнь... - Super chiu lito
superskribi latine au en ia alia lingvo... chi tio jam apartenas al vi,
Hristian Ivanovich, - chiun malsanon

нехорошо, что у вас больные такой крепкий табак курят, что всегда
расчихаешься, когда войдёшь - ne bone estas, ke che vi la malsanuloj fumas
tian fortan tabakon, ke oni chiam ekternas, kiam oni eniras

Да и лучше, если б их было меньше: тотчас отнесут к дурному смотрению или к
неискусству врача - Kaj cetere estus pli bone, se ilia nombro estus malpli
granda: tuj oni povas kulpigi malbonan zorgadon au nelertecon de la
kuracisto

насчёт врачевания мы взяли свои меры - чем ближе к натуре, тем лучше,
лекарств дорогих мы не употребляем - pri la kuracado ni faris decan
aranghon: ju pli proksime al la naturo, des pli bone, - karajn medikamentojn
ni ne uzas

обратить внимание на присутственные места (казённые правительственные
учреждения)- meti atenton al la oficaj lokoj.
сторожа завели домашних гусей с маленькими гусёнками, которые так и шныряют
под ногами - la gardistoj ennestigis ordinarajn anserojn kun malgrandaj
anseridoj, kiuj konstante kuradas sub la piedoj

Оно, конечно, домашним хозяйством заводиться всякому похвально - Certe,
aranghi al si doman mastrajhon, por chiu estas afero laudinda

только знаете, в таком месте неприлично - Nur, vi scias, en tia loko estas
nekonvene

дурно, что у вас высушивается в самом присутствии всякая дрянь и над самым
шкафом с бумагами охотничий арапник (арапник - длинный ременной кнут для
собак; присутствие - часы работы в правительственном усреждении, а так же
само это учреждение)
- estas malbone, ke che vi ghuste en la jugha chambro
sekighas diversaj abomenajhoj, kaj ghuste super la shranko kun la dokumentoj
pendas chasa vipo

Так же заседатель ваш, он, конечно, человек сведущий, но от него такой
запах, как будто бы он сейчас вышел из винокуренного завода - Ankau via
asesoro... Li sendube estas homo instruita, sed de li iras tia odoro, kvazau
li jhus eliris el brandfarejo
(мы бы исправили на стандартный заменгофов же
вариант -
kvazau li elirus)
но я был, не помню, чем-то развлечён - sed mi ne memoras jam, kio deturnis
mian atenton.

Нет, этого уже невозможно выгнать: он говорит, что в детстве мамка его
ушибла, и с тех пор от него отдаёт немного водкою - Ne, tion chi oni jam ne
povas elpeli: li diras, ke en la infaneco la nutristino lin kontuzis, kaj de
tiu tempo de li chiam iras iom la odoro de brando.

Это уже так самим богом устроено, и волтерианцы напрасно против этого
говорят - Tiel aranghis jam Dio mem, kaj la volteranoj vane kontrau tio chi
parolas

грешки грешкам рознь - Inter peketoj kaj peketoj estas diferenco
просто волосы дыбом поднимаются - simple la haroj starighas
Да ведь сам собою дошел, собственным умом - Sed mi ja mem venis al tiuj
ideoj, per mia propra sagho

утюжить свою бороду - gladi sian barbon (острее было бы gladilumi)
господин ревизор или другой кто может принять это на свой счет - sinjoro la
revizoro au iu alia povas rilatigi tion chi al si

Вот еще на днях, когда зашел было в класс наш предводитель, он скроил такую
рожу, какой я никогда не видывал - Jen ankorau antau kelkaj tagoj, kiam
eniris en la klason nia distrikta nobelestro, li aranghis tian fizionomion,
kian mi neniam ankorau vidis
(имеется в виду предводитель дворянства)
Он-то ее сделал от доброго сердца, а мне выговор: зачем вольнодумные мысли
внушаются юношеству - Li certe faris tion chi kun plej bonkora intenco, sed
mi ricevis mallaudon: kial liberpensaj ideoj estas inspirataj al la junularo

Он ученая голова - это видно, и сведений нахватал тьму, но только объясняет
с таким жаром, что не помнит себя - Li estas instruita kapo - tion chi oni
vidas, kaj da sciencoj li enkaptis senmezuran amasegon, sed li elmetas
instruojn kun tia flameco, ke li perdas la kapon

покамест говорил об ассириянах и вавилонянах - еще ничего, а как добрался до
Александра Македонского, то я не могу вам сказать, что с ним сделалось - dum
li parolis pri la Asiroj kaj Babilonanoj, estis ankorau en ordo; sed, kiam
li atingis Aleksandron la Macedonan, mi jam ne povas diri al vi, kio kun li
farighis

Я думал что пожар, ей-богу! - Mi pensis, ke brulas, mi jhuras al vi
Да, он горяч - Jes, li estas flamighema
Да, таков уже неизъяснимый закон судеб: умный человек - или пьяница, или
рожу такую состроит, что хоть святых выноси - Jes, tia estas jam la
neklarigebla legho de la sorto: homo sagha estas au drinkemulo, au li faras
tiajn fizionomiojn, ke oni devas elporti la sanktulojn el la domo

Не приведи бог служить по ученой части - Liberigu nin Dio de servado en la
fako scienca

А подать сюда Ляпкина-Тяпкина - Chi tien kun Ljapkin-Tjapkin
В одно слово! Я сам то же думал - Tute miaj vortoj! Mi mem ankau tion pensis
Да, оба пальцем в небо попали - Jes, ambau trafis per la fingro en la
chielon

Право, война с турками. Это все француз гадит - Kredu al mi, milito kun la
turkoj. Ghin chion la franco artifikas

Купечество да гражданство меня смущает - La komercistaro kaj privatularo min
iom maltrankviligas

Говорят, что я им солоно пришелся - Ili diras, ke ili peze min sentas
запечатать письмо / распечатанное письмо - sigelfermi leteron / dissigelita
letero

там описываются разные пассажи, а назидательность какая! - tie estas
priskribataj diversaj piprajhoj, kaj kia edifeco!
(пассаж (здесь) -
необычный случай, неожиданный поворот дела)

один поручик пишет приятелю и описал бал в самом игривом... очень, очень
хорошо - iu leutenanto skribas al amiko, kaj li priskribis balon en la plej
tikla ... tre, tre bone

Жизнь моя, милый друг, течет, говорит, в эмпиреях: барышень много, музыка
играет, штандарт скачет... - Mia vivo, kara amiko, fluas - li diras - en
chielaj fenomenajhoj: multe da fraulinoj, muziko ludas, standardo saltas...

(в эмпиреях - в блаженстве (эмпирей в древнегреческих мифах - рай), я бы
перевел как
kun chiela beato или kun dia graco. Перевод Заменгофа более
буквален, но тоже неплох. А вот штандарт в данном контексте - это не
полковое знамя, а его хранитель, то есть,
standard-gardisto или просто
standardisto)
Если на случай попадется жалоба или донесение, то без всяких рассуждений
задерживайте - se eble trafigos ia plendo au denunco, tiam vi sen ia
meditado retenu

Смотрите, достанется вам когда-нибудь за это! - Memoru, vi iam ricevos por
chi tio!

Да, нехорошее дело заварилось! - Jes, nebona afero enpotighis!
Родная сестра тому кобелю, которого вы знаете - Ghi estas samgepatra fratino
de tiu hundoviro, kiun vi konas (сейчас форма hundoviro является устаревшей,
лучше -
virhundo)
Вы ведь слышали, что Чептович с Варховинским затеяли тяжбу, и мне теперь
роскошь - травлю зайцев на землях и у того, и у другого - Vi ja audis, ke
Cheptovich kaj Varhhovinskij komencis inter si proceson, kaj nun mi havas
grandan ghuadon: mi chasas leporojn sur la tero kiel de unu, tiel de la dua

Батюшка, не милы мне теперь ваши зайцы - Patro mia, ne logas min nun viaj
leporoj

Так и ждешь, что вот отворится дверь и - шасть... - Mi konstante atendas, ke
jen malfermighos la pordo kaj fal...

Скажите, господа, сделайте милость... - Diru, sinjoroj, mi vin kore petas...
У меня сердце не на месте - La koro sin jhetas en mi

В желудке-то у меня... Так, желудочное трясение - En la stomako che mi...
tia stomaka skuighado

А в трактир, говорит, привезли теперь свежей семги, так мы закусим - Kaj en
la restoracion, - li diras, - oni alveturigis nun freshan salmon, nu, ni
manghetos

Недурной наружности, в партикулярном платье - De ne malbela eksterajho, en
civilaj vestoj

Здесь что-нибудь неспроста-с - Tie chi la afero ne estas simpla
такой пребойкий мальчик - tia viglega knabo
вы пришёптываете; у вас, я знаю, один зуб во рту со свистом - vi iom siblas;
vi havas, mi scias, en la busho unu denton, kiu fajfas

престранно себя аттестует - tre strange sin montras
меня тут вот свыше и вразумило - tuj min io el supre inspiris
это я сказал: "Э!" - estis mi, kiu diris "He!"
Такой наблюдательный - все обсмотрел! - Tia observema: chion li
chirkaurigardis!

Меня так и проняло страхом - Min vere teruro trapenetris
Господи, помилуй нас, грешных! - Dio, kompatu nin, pekulojn!
Батюшки-сватушки! Выносите, святые угодники! - Prapatroj, favorantoj! Helpu,
chiuj sanktuloj!

На улица кабак, нечистота! Позор, поношенье! - En la stratoj estas kvazau
drinkejo, malpureco! Honto, malhonoro!

Что ж? Ехать парадом в гостиницу! - Nu, kiel nun? Veturi en plena parado al
la hotelo!

Вперёд пустить голову, духовенство, купечество; вот и в книге "Деяния Иоанна
Масона"... - Antaue sendi la urban konsilestron, la pastraron, la
komercistaron; jen ec en la libro "Agoj de Johano Masono..."
(Голова
(здесь) - выборный представитель от купцов. Заменгоф перевёл как "глава
совещательного совета", однако сейчас правильно будет
konsiliestro (от
konsilio - "совет, как коллегиальный орган", тогда как konsilo - это просто
"совет, как помощь, поддержка")

Бывали трудные случаи в жизни, сходили, ещё даже и спасибо получал; авось
бог вынесет и теперь - Estis malfacilaj okazoj en la vivo, ili tamen
finighis bone, mi ech dankon ricevis. Eble Dio ankau nun helpos.

Тем лучше: молодого скорее пронюхаешь. Беда, если старый чёрт, а молодой
весь наверху - Des pli bone! Junan estas pli facile trapenetri. Malbone
estas, se maljuna diablo; sed juna - tuta estas supre.
(C juna мы бы
употребили артикль. Оборот "
estas supre" мы бы перевели как "estas ekstere,
estas tuj videbla, estas facile komprenebla
")
Колпаки чистые надел на больных, да и концы в воду - Purajn noktochapojn
meti sur la malsanulojn, kaj chio estas en ordo.

Больным велено габерсуп давать, а у меня по всем коридорам несёт такая
капуста, что береги только нос - Estas ordonite doni al la malsanuloj avenan
supon, kaj che mi en chiuj koridoroj estas tia odoro de brasiko, ke oni
devas gardi sian nazon
(габерсуп (из немецкого) - овсяный суп)
А если и заглянет в какую-нибудь бумагу, так он жизни не будет рад - Kaj se
iu ech enrigardos en ian paperon, li sin mem malbenos

Сам Соломон не разрешит, что в ней правда и что неправда - Salomono mem ne
solvos, kio en ghi estas vera kaj kio malvera.
(на русском "Соломон" пишется
чере "о", а в эсперанто - через "
a")
Что, дрожки там стоят? - He, kalesho tie staras?
Привезли его поутру мертвецки - En la mateno oni alveturigis lin morte
ebrian

Нельзя! неловко, да и на дрожках не поместимся - Ne eble! estus nekonvene,
kaj ech en la kalesho ni ne povos enlokighi.

Ничего, я так: петушком, петушком побегу за дрожками - Ne grave, mi nur
tiel... piedete, piedete mi kuros post la kalesho

Эк шпага как исцарапалась! - Ha, kiel la spado elgratighis!
проклятый купчишка Абдулин - La malbenita fikomercisto Abdulin
О лукавый народ! А так, мошенники, я думаю, там уж просьбы из-под полы и
готовят - Ho, malica kanajlaro! Mi pensas, la friponoj tie sub la basko
pretigas jam petoskribojn...

Да смотри: ты, ты! я знаю тебя: ты там кумаешься да крадёшь в ботфорты
серебряные ложечки - смотри, у меня ухо востро! - Kaj rigardu: Vi! Vi! Mi
vin konas! Vi tie amikighas kaj shtelas en la botojn arghentajn
kuleretojn, - rigardu, gardu vin bone!

Он тебе на мундир дал два аршина сукна, а ты стянул всю штуку. Смотри! не по
чину берёшь! - Li donis al vi por uniformo du arshinojn da drapo, kaj vi
forshtelis la tutan pecon. Rigardu! Ne laurange vi prenas!

Скажите ради бога, куда вы запропастились? На что это похоже?- Diru, pro
Dio, kien vi forperdighis! Kiu tiel faras?

Держиморда поехал на пожарной трубе - Derjhimorda elveturis kun fajrestinga
tubo

Да разметать наскоро старый забор и поставить соломенную веху, чтобы было
похоже на планировку - Kaj oni disjhetu rapide la malnovan barilon kaj
starigu pajlan signostangon, ke ghi signifu kvazau ebenigadon.

Оно чем больше ломки, тем больше означает деятельности градоправителя - Ju
pli da rompado, des pli ghi signifas agemecon de la urbreganto
(сейчас лучше
употребить просто
agemo)
Всем довольны, Ваше благородие - Ni pri chio estas kontentaj, via moshto
Дай только Боже, чтобы сошло с рук поскорее - Faru nur Dio, ke ghi bone
finighu pli rapide

На каждую бестию купца наложу доставить по три пуда воску - Chiun kanajlon
komerciston mi imposte devigos, ke li liveru po tri pudoj da vakso.

Коробка так коробка. Чёрт с ней! - Skatolo, nu ghi estu skatolo. Diablo ghin
prenu!

Отчего не выстроена церковь, на которую назад тому пять лет была ассигнована
сумма - Kial ne estas konstruita preghejo, por kiu antau kvin jaroj estis
asignita sumo da mono

А то, пожалуй, кто-нибудь, позабывшись, сдуру скажет, что она и не
начиналась [стройка] - Alie povas esti, ke iu, forgesinte sian devon,
malsaghe diros, ke oni ghin ech ne komencis konstrui

Он для порядка всем ставит фонари под глазами - Li pro ordo, al chiu batas
bluajhojn sub la okuloj
(мы бы употребили por)
А всё ты, а всё за тобой! И пошла копаться: "я булавочку, я косынку" - Kaj
chiam vi, chio pro vi. Shi komencis ja amasfosadi: "Mi pingleton shovos, mi
tuketon metos."
("копаться" в данном контексте мы бы перевели как umi,
fushumi, malrapidachi
)
Маменька, погодите, зашпилю сзади коcынку, я сейчас - Panjo, atendu, mi
alpinglos malantaue la tuketon; mi tuj.

А всё проклятое кокетство: услышала, что почтмейчтер здесь, и давай перед
зеркалом жеманиться. Воображает, что он за ней волочится, а он просто тебе
делает гримасу, когда ты отвернёшься - Kaj chio pro la malbenita koketeco:
shi audis, ke la poshtestro estas chi tie, kaj jen shi komencas afektadi
antau la spegulo. Shi imagas, ke li shin amindumas, kaj li simple faras al
vi grimacon, kiam vi deturnighas.

Вот одолжила ответом! - Jen plezuriga respondo!
Подсмотри в щёлку и узнай всё, и сию же минуту возвращайся назад - Ekrigardu
tra fendeto kaj sciigu chion, kaj tuj rapide venu returne
(лучше бы сказать
sciigu pri chio)

дальше